خلافت الهی انسان از منظر فریقین در سه حوزه اصلی بحث برانگیز بوده است که (ع)بارت اند از: 1. منظور از خلیفه و مستخلف (ع)نه، 2. مصداق یا مصادیق خلیفه، 3. شیون مختلف خلیفه. تبیین هرکدام از موارد پیش گفته در مساله خلافت، دارای لوازم و آثار م(ع)رفتی است که در ایجاد هندسه م(ع)رفتی هر فرد موثر بوده و موضو(ع)ات م(ع)رفتی دیگر را نیز تحت الش(ع)ا(ع) قرار می دهد. از این جهت مساله اصلی در مقاله حاضر، بیان چگونگی ارتباط و تلازم بین بحث خلافت الهی انسان و مساله (ع)صمت انبیاء و اولیاء ((ع)) از منظر مفسران و اندیشمندان فریقین است. در این خصوص با استفاده از مناب(ع) کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی تطبیقی، در می یابیم که هرکدام از نحله های تفسیری، ا(ع)م از کلامی، فلسفی و (ع)رفانی، مساله (ع)صمت را نیز مبتنی بر دیدگاه خود نسبت به مساله خلافت انسان در قرآن کریم توضیح داده اند؛ به (ع)بارت دیگر، مفسرانی که از منظر کلامی به موضو(ع) خلافت انسان نگریسته اند، در تبیین مساله (ع)صمت نیز با استناد به ادله (ع)قلی و نقلی به توضیح آن دست یازیده اند؛ اما کسانی که مواجهه فلسفی یا (ع)رفانی با این مساله داشته اند، مساله (ع)صمت و حدود و ثغور آن را نیز بر اساس قوا(ع)د (ع)قلی و هستی شناسانه یا بر اساس ذوق (ع)رفانی خویش بیان کرده اند. این پژوهش نشان می دهد حداقل پاره ای از موضو(ع)ات م(ع)رفتی، متاثر از نو(ع) نگاه به مساله خلافت انسان در قرآن کریم است.

(ع)صمت انبیاء از دیرباز برای متکلمان مسلمان مساله ای مهم بوده است. یکی از این متکلمان فخر رازی (متوفی 606 ه ق) است. او از (ع)المان برجسته اهل سنت و اش(ع)ری مذهب می باشد که پیامبران الهی را م(ع)صوم می داند. ولی م(ع)تقد است (ع)صمت برای ایشان در دوران پس از ب(ع)ثت ضروری است و نه قبل از آن. وی بر این باور است که شخص زمانی به مقام (ع)صمت دست می یابد که در جسم یا روح خود ویژگی ای داشته باشد که به واسطه آن از انجام گناه خودداری کند. افزون بر این، او باید به زشتی گناه و یا زیبایی اطا(ع)ت از خدا (ع)لم داشته، و از وحی و اراده حق ت(ع)الی تب(ع)یت کند و اگر ف(ع)لی از روی فراموشی یا ترک اولی مرتکب شد باید سرزنش شده و از زشتی (ع)ملی که انجام داده مطل(ع) شود. فخر رازی حیطه ا(ع)تقادات، تبلیغ و رسالت، احکام و فتاوی و اف(ع)ال و سیرت را از جمله مواض(ع) اختلافی میان متکلمان در باب (ع)صمت انبیاء م(ع)رفی می کند.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراج(ع)ه فرمایید.

این مقاله در زمینه کلام شی(ع)ی به بررسی دو برهان (ع)قلی در اثبات (ع)صمت انبیاء می پردازد. برهان نقض غرض و برهان ا(ع)تماد مهم ترین براهین (ع)قلی هستند که متکلمان اسلامی، به ویژه شی(ع)ی، برای اثبات (ع)صمت مطلق انبیاء اقامه کرده اند. بر اساس برهان نقض غرض، اگر انبیاء م(ع)صوم نباشند، غرض خداوند از ارسال رسل برای هدایت مردم میسر نخواهد شد؛ چراکه با ارتکاب م(ع)اصی توسط انبیاء و تب(ع)یت مردم از آنها، مردم نیز دچار گمراهی خواهند شد. بر اساس برهان ا(ع)تماد، از آنجا که هدایت مردم منوط به ا(ع)تماد و وثوق آنها به انبیاء است و ارتکاب م(ع)اصی، خطا و نسیان موجب سلب ا(ع)تماد کامل مردم به انبیاء می شود، بنابراین ضروری است انبیاء به طور مطلق از هر گونه سهو، نسیان و (ع)صیان، کوچک و بزرگ، م(ع)صوم باشند. سوال اصلی این تحقیق این است که آیا برای تحقق غرض الهی و ا(ع)تماد مردم به انبیاء نیازی به فرض (ع)صمت مطلق است؟ با بررسی این براهین به این نتیجه رسیدیم که اشکالات مت(ع)ددی بر آنها وارد است: جواز ا(ع)تماد به انبیاء بدون فرض (ع)صمت مطلق آنها، تحقق غرض الهی با ارسال رسولان غیرم(ع)صوم، مغالطه استنتاج هست از باید، اخص بودن این براهین از مد(ع)ا، همگی از جمله نقدهای وارد بر آنهاست.

در نگاه بدوی و غیردقیق ممکن است به ذهن برسد پذیرش ترک اولی̍̍ با دلایل (ع)قلی (ع)صمت ناسازگار است؛ زیرا ترک اولی̍ ترجیح مرجوح است و خطا. ازاین رو پذیرش آن با دلایل (ع)قلی (ع)صمت ـ که هر گونه خطایی را از انبیاء رد می کند ـ ناسازگار است. سه حیطه (ع)مده (ع)صمت (ع)بارتند از: 1. (ع)صمت در دریافت و ابلاغ وحی؛ 2. (ع)صمت از گناهان؛ 3. (ع)صمت از خطا در امور غیردینی. نگارنده م(ع)تقد است: پذیرش و اقامه دلیل برای دو حیطه نخست قط(ع)اً با پذیرش ترک اولی̍̍ منافاتی ندارد. حیطه سوم (ع)صمت بر دو قسم است: 1. خطایی که غیرمستقیم سبب اخلال در هدف اصلی انبیاء در د(ع)وت و ارشاد مردم می شود. 2. خطایی که چنین پیامدی ندارد. ترک اولی̍̍ در قسم دوم می گنجد. ظاهر کلام متکلمان نشان می دهد: مقصودشان از «(ع)صمت از خطا» فقط مصونیت از خطای قسم نخست است، نه مصونیت از خطای قسم دوم. پس بین (ع)صمت از خطا و پذیرش ترک اولی̍̍ ناهمخوانی وجود ندارد. این مقاله درصدد است با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به اثبات مد(ع)ای فوق و پاسخ به اشکالات بپردازد.

شناخت و امکان تحقق وحی از کهن ترین مباحث قرآنی، دینی و کلامی است که اندیشمندان فرق اسلامی و همچنین غیر مسلمانان به آن پرداخته اند. از این رو تحلیل و نقد ت(ع)ریف های متنو(ع)ی که پیرامون وحی ارایه شده است، ضرورت می یابد؛ که البته هدفی است که نوشتار حاضر دنبال می نماید. نخست امکان وحی با بازشناسی پیش نیازهای شناخت آن مانند انسان شناسی و پیامبرشناسی انجام گرفته است. پس از آن شاخصه های ظرف نزول وحی ی(ع)نی (ع)ناصر سازنده ی ساختار نبوت که (ع)بارتند از ا(ع)جاز، (ع)لم و (ع)صمت بررسی گردیده است. بررسی سه محور گفتگوی اثباتی و انکاری و تحمیلی پیرامون ت(ع)اریف وحی نیز از نظر پنهان نمانده است که با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی برای مورد ارزیابی قرار گرفته است. تحلیل مساله نشان می دهد که مقوله وحی با مفاهیمی چون تجربه دینی به کلی متفاوت است. به (ع)لاوه نبوغ بشر نمی تواند او را از رابطه وحیانی بی نیاز نماید. بنابراین وحی فقط با تحقق کامل (ع)ناصر سازنده نبوت حاصل خواهد شد.

هدف: از این پژوهش، شناسایی شاخصه های فردی و اجتما(ع)ی حیات طیبه با توجه به آمال پیامبران و مؤمنان است. روش: این تحقیق از حیث هدف، کاربردی است و از روش توصیفی – تحلیلی و با بهره گیری از مناب(ع) کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: ازآنجاکه پیامبران و مؤمنان حقیقی از راه یافتگان به حیات طیبه به شمار می روند، د(ع)اها و آرزوهای فردی و اجتما(ع)ی آنان می تواند بیانگر شاخصه های فردی و اجتما(ع)ی حیات طیبه باشد. آرزوهایی که به بُ(ع)ْد اجتما(ع)ی حیات مؤمنین ت(ع)لق دارد، با توجه به برخی آیات و روایات، به طور اتم و اکمل در جام(ع)ة آرمانی (ع)صر ظهور تحقق خواهد یافت. نتیجه گیری: با توجه به آرزوهای بیان شده از لسان انبیا و اولیا در قرآن، شاخصه های فردی و اجتما(ع)ی حیات طیبه به ترتیب (ع)بارتند از: دریافت حکمت و پیوستن به صالحان، (ع)بودیت حقیقی، برخورداری از هدایت الهی و...؛ نق اقتصاد، امنیت پایدار و فراگیر، سلب قدرت دشمنان و پیروزی بر آنان، تزکیه امم و... .

در رهنمودهای اهل بیت((ع))، بر اساس ت(ع)الیم قرآن، انبیاء((ع)) از ارتکاب گناه م(ع)صوم می باشند، اما برخی از آیات قرآن کریم در ظاهر خلاف این باور را نشان می دهند. از جمله این آیات، آیه 24 سورة مبارکة «ص» است که استغفار حضرت داوود((ع)) از سخنی که در مقام قاضی دربارة اختلاف میان دو متخاصم بیان فرمود را حکایت کرده است. مفسران در مورد (ع)لت این استغفار، آراء متفاوتی دارند اما هیچ یک از این آراء بدون اشکال نیست. مقالة حاضر پس از بررسی و نقد آراء موجود، به استناد قرائنی از آیات و روایات، (ع)لت استغفار داوود((ع)) را قضاوت به شیوة فصل الخطابی می داند. بر اساس این قرائن، استفاده از شیوة فصل الخطابی در قضاوت، مشکلاتی را برای آن حضرت در جام(ع)ه به وجود آورده بود و آن حضرت برای جلوگیری از این مشکلات، از خدا خواست تا در قضاوت های آینده، از این شیوه استفاده نکند و تنها به روش م(ع)مول میان مردم قضاوت کند و این درخواست پذیرفته شد. اما در ماجرایی دیگر، آن حضرت مجدد از همان شیوة قضاوت پیشین استفاده نموده و (ع)لت استغفار نیز به این ماجرای دوم بازگشت دارد. این پژوهش به دنبال آن است که چگونگی این ماجرا و (ع)لت استغفار را بررسی نماید. رویکرد این پژوهش، قرآن محوری است که بر این مبنا، محکمات دینی (محکمات (ع)قل، قرآن، سنت، تجربه، ادبیات، سیره (ع)قلاء و متشر(ع)ه و. . . ) برمحور قرآن کریم داور اندیشه ها و (ع)ملکردهای دینی شده است.

شیخ مفید، همگام با سایر متفکران اسلامی، انبیای الهی را به ا(ع)تبار بُ(ع)د نظری ی(ع)نی در اد(ع)ای نبوت، دریافت، حفظ و تبلیغ وحی م(ع)صوم می داند و صدور هیچ گونه م(ع)صیتی را در این بُ(ع)د از آنان چه سهواً و چه (ع)مداً جایز نمی شمارد. به ا(ع)تبار بُ(ع)د (ع)ملی، او م(ع)تقد است تمامی انبیای الهی از هر گونه گناه کبیره و صغیره، خطا و نسیان در تشخیص مصالح و مفاسد امور، موضو(ع)ات احکام دینی، (ع)بادات و نیز در امور (ع)ادی و نفرت آور م(ع)صوم اند، اما در مورد (ع)موم انبیاء به جز پیامبر اسلام ممکن است قبل از ب(ع)ثت برخی گناهان صغیره ی غیر(ع)مدی که با(ع)ث استخفاف یا بی ا(ع)تباری آنان نشود از ایشان صادر شده باشد. از طرف دیگر، شیخ مفید انبیاء را (ع)الم به احکام دین و آگاه به آثار و (ع)واقب آنها می داند. شبهه ای که به ذهن متبادر می شود این است که ا(ع)تقاد به (ع)لم انبیاء بر (ع)واقب و آثار م(ع)اصی با ا(ع)تقاد به جواز صدور آنها ناسازگارند. اما به نظر می رسد بتوان بر اساس اصل فلسفی تشکیکی بودن حقیقت (ع)لم و (ع)صمت و همچنین تأکید دلایل نقلی بر درجات انبیاء، ت(ع)ارض بدوی در نظریات شیخ مفید درباره (ع)لم و (ع)صمت انبیاء را برطرف ساخت.

یکی از مبانی مهم ا(ع)تقادی مشترک مسلمانان (ع)صمت پیامبر` است که در خصوص چگونگی و محدوه زمانی آن نظرات مختلفی مطرح شده است. ملاصدرا در تبیین (ع)صمت، نگاه جام(ع)ی دارد که به رغم اختلافات ظاهری در بیانات گوناگون وی می­توان همه (ع)بارات وی را به اثربخشی م(ع)رفت در ماهیت (ع)صمت ارجا(ع) داد. وی، «وحی» و «(ع)صمت» را هم پیوند دانسته که در فرایند تبیین و اثربخشی م(ع)رفت امکان پذیر است. پدیده وحی بالاترین مرتبه کشف م(ع)نوی است و این مرتبه پیامبر` را از هرگونه خطا مصون می سازد. وی همچنین زمینه (ع)صمت نبی در دریافت و ابلاغ وحی را با تبیین ویژگی های وجودی انسان کامل پاسخ می دهد. بر این اساس، فرشتگان الهی به لحاظ مرتبه وجودی پایین تر از انسان کامل قرار دارند. درباره محدوده زمانی (ع)صمت، م(ع)تقد به (ع)صمت انبیا قبل و ب(ع)د از نبوت است، اگرچه این امکان وجود دارد که نفس نبی در کودکی به درجه نبوت نرسیده باشد اما «روح القدس» که به مرتبه ای از نفس نبی ت(ع)لق دارد، در دوران کودکی نیز وی را از انجام گناه باز می دارد. این جستار به تحلیل اثربخشی م(ع)رفت در پیوند وحی و (ع)صمت در نگاه ملاصدرا پرداخته است.